Özet
Çek Cumhuriyeti ile selef devleti olan Çekoslovakya'da İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra çıkarılan Türkçe ders kitapları gözden geçirilmektedir.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Çekoslovakya ile iki halef devletinden biri olan Çek Cumhuriyeti'nde Türkçe öğretiminin yaklaşık olarak elli yıllık bir mazisi var. Bu süre içinde Çek dilinde üç Türkçe ders kitabı ile birkaç tane de Türkçe konuşma kılavuzu yayımlanmıştır.
Daha yayımlanmasından önce, Prag Karlova Üniversitesi'nde yazarınca Türkçe öğretiminde kullanılıp ilk olarak 1964'te üniversite yayınevince Yüksek Okullar Öğrenim Metinleri dizisinde broşür halinde basılmış olan ünlü Çekoslovak Türkoloğu Doç.Dr.Josef Blaskovic'in Türkçe ders kitabının Türkçe'ye Giriş başlıklı birinci cildi[1], İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Çek dilinde yayımlanan ilk Türkçe ders kitabıydı. Türkçe ses bilimi ve yazım kurallarına giriş, dersler bölümü, Türk edebiyatından örnekleri de içeren okuma kitabı, derslere anahtar, ekler dizisini, Türkçe-Çekçe ve Çekçe-Türkçe sözlük olmak üzere altı bölümden ibaret olan bu ders kitabı, Türkiye Cumhuriyeti ile ilgili temel bilgiler ve Türk dillerinin sınıflandırılmasını içerdiği gibi Türkiye'yi tanıtan bir resim ekini de içermekte, derslerden biri ayrıca Türk dilindeki Arap ve Fars sözcük öğelerine ayrılmaktadır.
Kitap, ekler dizini ile derslere anahtar bölümüne içermesi bakımından kullanışlı, ancak bazı kusurları var. Çağdaş dili yansıtan gazete metinlerine hiç yer verilmediği, Türk dil bilgisi terimleri kullanılmadığı gibi Türkçe dil bilgisinin kimi önemli özelliklerinden ad tamlama türleri de yeterince tanımlanmamakta ve koşul (bileşik) zamanının anlam ve kullanım sahaları ise yeterince örneklenmediğinden tam netleşmiş değil. Türkçe'de çok kullanılan -yor/-ar/-miş/-acak+olmak bileşik eylemlerine ise hiç değinilmemekte. Söz dizimine, belki hiç çıkmayan ikinci ciltte yer alacak diye hiç yer ayrılmamaktadır.
Blaskovic'in ders kitabından sonra L.Hrebicek tarafından hazırlanmış olan Türkçe başlıklı kısa bir ders kitabı[2] çıktı. Yeni Doğu dergisinin küçük ders kitapları dizisi çerçevesinde derginin ince bir broşür eki halinde çıkarılmış olan bu ders kitabı, topu topu 56 sayfada Türkçe'nin temellerini öğretmeye çalışmakta. Kitabın avantajı hem sözlükle ekler dizisini hem de çağdaş dili yansıtan gazete metinleri içermesi.
1980'li yıllarda komünist Çekoslovakyasında üniversitede Türkçe öğretimi durduruldu. Türkçe öğretimi sadece Prag Devlet Dil Okulu'nun akşam kurslarında sürdürüldü. Komünist rejimin dağılmasının ardından 1990 yılında Prag Karlova Üniversitesi'nde Türkçe öğretimi yeniden başlatıldı. 1990 yılından sonra Prag Devlet Dil Okulu'nun akşam Türkçe kurslarına da ilgi arttı. Eski Türkçe ders kitaplarının tükenmiş olmasından Türkçe'nin de, Çeklere Türkçe'yi öğreten bu ders kitaplarının yayımlandığı altmışlı yıllardan beri bir hayli değişmiş olmasından dolayı yeni ders kitaplarına gereksinim duyulmaktaydı. Bu gereksinim, ilk safhada piyasaya sürülen birkaç tane kısa Türkçe konuşma kılavuzu[3] ile kısmen giderilmeye çalışıldı.
Daha kapsamlı Türkçe ders kitabı ancak 1999 yılında Radka Hristova tarafından Pratik Türkçe başlığı altında yayımlanmıştır.[4] 250 sayfalık bu ders kitabı 28 derste Türkçe temellerini öğretmek amacını güdüyor. İlk dersler sadece gramatik açıklamalarla araştırmalar içerirken daha ileri derslerde öğrencinin gramer bilgilerinin ilerlemesiyle birlikte konuşmalar ve Türkçe metinlere yer verilmekte. Dersler bölümünü, çeşitli konulu diyaloglar ve metinler, metinlerde geçen yeni sözcük ve konularıyla ilgili soruları içeren Yurt Bilgisi başlıklı bir bölüm izlemekte. Kitabın sonuna Türkçe coğrafi terimler listesi eklenmiş bulunmakta. Dilbilgisel terimler ders kitabında (örneğin çekim, kip, ulaç, fiil gibi) hem Çekçe hem Türkçe sunuluyor. Halbuki Türk dilbilgisel terminolojisinde bir tutarsızlık söz konusu. Öz Türkçe terimlerle Osmanlıca terimler yan yana kullanılmakta. Örneğin bir yandan ulaç, diğer yandan ise hal, fiil gibi.
Türkçe'nin çağdaş durumunun gayet kapsamlı bir şekilde yansıtarak Çek öğrencisine aktarmaya çalışan Hristova'nın ders kitabı Blaskovic'in ders kitabıyla karşılaştırıldığında Türk dilinin kırk yılda kat etmiş olduğu yolu (özellikle söz dağarcığında) görmek mümkün. Ne yazık ki Hristova'nın ders kitabı, yabancı kökenli, özellikle Arapça ve Farsça sözcüklerle onların değişik ses yapısından kaynaklanan gerek ses uyumu gerekse son ek almalarında oluşan istisnalara hiç değinmemekte.
Ders kitabının başlıca kusurları alıştırmaların yetersizliği, kitapta kullanılan tüm sözcükleri içeren alfabetik Türkçe-Çekçe ve Çekçe-Türkçe sözlüğün bulunmaması[5] , bir de Türkçe sözcüklerim Çekçe çevirisinin kimi yanlışlıklarıdır. Buna (sırf Blaskovic'in ders kitabıyla karşılaştırmada) resimlerin yokluğunu eklemek belki haksızlık olur, çünkü resimler masraflı olup nispeten ucuz kitabın maliyetini belki haddinden fazla arttırmış olacaktı. Eğer altmışlı yıllarda dünyaya, hele de Türkiye'ye kapalı bulunan komünist Çekoslovakya'da ders kitabındaki resimler ülkeyi tanıtmada önemli bir rol oynamış ise, bugünlerde Türkçe'ye ilgi duyan her Çek yurttaş Türkiye'ye serbestçe yolculuk yapabildiği için -ki üniversite Türkçe öğrencilerinin ilk yapmış oldukları şey buymuş- resimlere o kadar gerek yoktur.
Söz konusu kusurlara karşın zevkli, kırmızı, ay yıldızlı kapak, kaliteli baskısı ile dikkat çeken Pratik Türkçe kitabı, hem bu alandaki önemli bir boşluğu doldurmakta hem de hızlı değişen ve gelişen Türkçe'nin yeni, daha kapsamlı ve ayrıntılı bir ders kitabına Çek Cumhuriyeti'nde çoktan duyulan gereksinimi karşılamakta.
Avrupa'da Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Sempozyumu - 25-26 Ekim 2001
"Çek Cumhuriyeti'nde Türkçe Ders Kitapları" Thomáš Lanĕ1
[1] Doç.Dr. Josef Blaskovic: Ucebnice turectiny, dil 1: Uvod do turectiny, ucebni texty vysokych skol, Statni pedagogicke nakladeteelstvi (Devlet Eğitim Bilim Yayınevi) Praha, 1964, 350 s. II. cildi hiç çıkmadı.
[2] Ludek Hrebicek, Turectina, male ucebnice Noveho Orientu, Praha 1960, 56 s.
[3] 1993'te T.Lane ile R. Hristova tarafından hazırlanan Türkçe konuşma kılavuzu, seçilmiş gramer bilgileri, kimi teknik terimlerini de kapsayan sözlük ve Türkiye'de en çok kullanılan kısaltmaların açıklamalı listesini de içermekte (Tomas Lane.Radka Hiristova: Cesko-tuurecka konverzace a slovnik.INFOA, 159 s.
[4] Radka Hristova: prakticka turectina, Praha 1999, 256 s.
[5]Piyasada ayrıca yazarın L. Milkulkova ile birlikte hazırladığı kısa bir Türkçe-Çekçe ve Çekçe Türkçe sözlüğünün bulunmasına karşın.
