Türk Dil Kurumunun kuruluşundan bu yana yürüttüğü en önemli etkinliklerden biri olan dil kurultaylarının yedincisi bu yıl 24 – 28 Eylül 2012 günlerinde Ankara’da gerçekleştirilecektir. Dünyadaki Türk dili araştırmalarında çok önemli bir yeri olan ve uluslararası bilim çevrelerince kurumsallaşmış bilimsel toplantı olarak kabul edilen bu etkinliğin temeli, Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Türk Dil Kurumunun kurucusu yüce Atatürk tarafından atılmıştır.
Bu yıl aynı zamanda Kurumumuzun kuruluşunun 80. yılıdır. Bu kuruluş yıl dönümü etkinlikleri çerçevesinde Kurultayımızın da ayrı bir yeri vardır.
Kurultayların Tarihçesi
Türkiye Cumhuriyeti’nin yüksek Türk kültürü temelinde yükseldiğini belirten, kültürün en önemli ögesi olan dile her zaman büyük önem veren, 1924 yılında Türkiyat Enstitüsünün kuruluşuna öncülük eden, 1926’da Bakü’deki Birinci Türkoloji Kurultayı’na temsilci göndererek Türk dünyasında ortak dil ve alfabe konusundaki gelişmeleri yakından izleyen, 1928’de Yazı Devrimi’ni gerçekleştiren Atatürk, 12 Temmuz 1932’de de Türk dilinin öz güzelliğini meydana çıkarmak, onu dünya dilleri arasında değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek amacıyla Türk Dil Kurumunun kuruluşuna öncülük etmiştir.
Kurumun kuruluşunun hemen ardından Türkçenin geliştirilmesi, zenginleştirilmesi ve özleştirilmesi yolunda yapılacak çalışmaları belirlemek düşüncesiyle de bir kurultay düzenlenmesi talimatını vermiştir. Yeni kurulmuş olmasına karşın Kurum, kısa sürede çalışmalarını tamamlayarak 26 Eylül 1932 günü Dolmabahçe Sarayı’nda Birinci Türk Dil Kurultayı’nın toplanmasını sağlamıştır. Türk Dil Kurumunun kurucu ve koruyucu Genel Başkanı Atatürk dokuz gün süren kurultay oturumlarının tamamına katılmış, bütün tezleri (bildirileri) dinlemiş, oturum aralarında dil bilginleriyle sohbet etmiştir. Yurt dışından dil bilimcilerin de katıldığı kurultayı üç bine yakın dinleyici izlemiştir. Kurultayın son günü başkanlığa bir dilekçe veren şair ve yazar Halit Fahri Ozansoy, bu büyük toplantının Türk dilinin bayramı olduğunu, bu nedenle açış günü olan 26 Eylül’ün Dil Bayramı olarak kutlanmasını önermiştir. Kurultay üyelerinin oy birliği ile kabul ettiği bu önergeyle 26 Eylül günü, ülkemizde Dil Bayramı olarak kutlanmaktadır. 2001 yılında toplanan Avrupa Diller Yılı toplantısında Türk Dil Kurumunun önerisiyle Avrupa Konseyi de 26 Eylül’ü Avrupa Diller Günü olarak kabul etmiştir.
Türk dili tarihinde böylesine önemli bir yere sahip olan kurultayın ikincisi 18 - 23 Ağustos 1934, üçüncüsü ise 24 – 31 Ağustos 1936 tarihlerinde yine Atatürk’ün öncülüğünde Dolmabahçe Sarayı’nda toplanmıştır. Atatürk, bu kurultayların da bütün oturumlarına katılarak sunulan bildirileri dinlemiş, notlar almıştır. Üçüncü Türk Dil Kurultayı’nın bir başka önemi Atatürk’ün geliştirdiği Güneş-Dil Teorisi’nin ele alındığı, işlendiği uluslararası katılımlı bir toplantı olmasıdır. Bu kurultaya on beş yabancı bilim adamı katılmıştır.
Türk dilinin çeşitli konularının ve tarihsel dönemlerinin incelendiği, yürütülecek çalışmaların kapsamının, niteliğinin, özelliklerinin ele alındığı ilk üç kurultaydan sonra toplanan kurultaylarda bilimsel bildirilerin sayısı gittikçe azalmıştır. Yurt dışından katılımın pek olmadığı sonraki kurultaylar, o yıllarda bir dernek niteliğindeki Türk Dil Kurumunun Dernekler Kanunu’na göre belirli dönemlerde yapması gereken “Genel Kurul”a dönüşmüştür. Türk Dil Kurultayı adıyla yapılan bu toplantılar, Türk Dil Kurumunun iki yıllık çalışmalarıyla ilgili raporların, bütçesinin ve bilançosunun okunduğu, tartışıldığı; tüzük değişikliklerinin yapıldığı; yönetim, yürütme ve denetleme kurulu üyelerinin seçildiği sıradan dernek toplantısına dönüşmüştür.
Dolmabahçe Sarayı’nda Atatürk’ün öncülüğünde toplanan ve bilimsel bir toplantı niteliğini taşıyan uluslararası katılımlı ilk üç kurultay ile sonraki kurultaylarla ilgili bilgiler aşağıda sunulmuştur:
Birinci Türk Dili Kurultayı, İstanbul, Dolmabahçe Sarayı, 26 Eylül – 4 Ekim 1932
İkinci Türk Dil Kurultayı, İstanbul, Dolmabahçe Sarayı, 18 – 23 Ağustos 1934
Üçüncü Türk Dil Kurultayı, İstanbul, Dolmabahçe Sarayı, 24 – 31 Ağustos 1936
Dördüncü Türk Dil Kurultayı, Ankara, DTCF Salonu, 10 – 14 Ağustos 1942
Beşinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 26 – 30 Kasım 1945
Altıncı Türk Dil Kurultayı, Ankara, 19 – 23 Aralık 1949
Olağanüstü Türk Dil Kurultayı, Ankara, 8 – 10 Şubat 1951
Yedinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 19 – 23 Temmuz 1954
Sekizinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 1 – 5 Temmuz 1957
Dokuzuncu Türk Dil Kurultayı, Ankara, 11 – 15 Temmuz 1960
Onuncu Türk Dil Kurultayı, Ankara, 8 – 12 Temmuz 1963
Olağanüstü Türk Dil Kurultayı, Ankara, 13 Temmuz 1964
On Birinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 9 – 12 Temmuz 1966
On İkinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 4 – 8 Temmuz 1969
On Üçüncü Türk Dil Kurultayı, Ankara, 3 – 6 Temmuz 1972
On Dördüncü Türk Dil Kurultayı, Ankara, 7 – 19 Temmuz 1974
On Beşinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 9 – 12 Temmuz 1976
On Altıncı Türk Dil Kurultayı, Ankara, 8 – 11 Temmuz 1978
On Yedinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 28 – 30 Ekim 1980
On Sekizinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 12 – 14 Temmuz 1982
Kurucusu olduğu kurumun bilimsel bir akademi hâlini alması yolundaki dileğini 1 Kasım 1936 tarihindeki Türkiye Büyük Millet Meclisi açış konuşmasında dile getiren Atatürk’ün bu düşüncesi 1983 yılında yeni bir yapılanmaya gidilmesi sırasında gerçekleşirken yine kurultaylar da 1988 yılından itibaren Atatürk’ün istediği ve uyguladığı nitelikte bilimsel toplantılar olarak düzenlenmeye başlanmıştır. Anayasa’mızın 134. maddesine göre Cumhurbaşkanlığının gözetim ve desteğindeki çalışmalarını yürütmekte olan Türk Dil Kurumu, 1988 yılından itibaren dört yılda bir düzenlenen bu kurultayları Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığının himayelerinde gerçekleştirmektedir.
Kurultaylara yurt dışında Türk dili üzerine çalışan, araştırmalar yapan, Türkçe öğreten yabancı bilim adamlarının geniş katılımı da sağlandığından toplantılara Uluslararası Türk Dili Kurultayı (Kongresi) adı verilmiştir. Bu toplantılarla ilgili bilgiler aşağıda sunulmuştur:
Birinci Uluslararası Türk Dili Kongresi
26 Eylül – 3 Ekim 1988 tarihlerinde Ankara’da toplanmıştır. Yirmi yedisi Türkiye’den, otuz ikisi yurt dışından elli dokuz bilim adamı bildiri sunarak katılmıştır.
İkinci Uluslararası Türk Dili Kongresi
26 Eylül – 1 Ekim 1992 tarihlerinde İstanbul’da toplanmıştır. Yirmi yedisi Türkiye’den, otuz beşi yurt dışından altmış iki bilim adamı katılarak bildiri sunmuştur.
Üçüncü Uluslararası Türk Dili Kurultayı
23 – 27 Eylül 1996 tarihlerinde Ankara’da toplanmıştır. Yirmi bir ülkeden yüz yirmi sekiz bilim adamının katıldığı toplantıya yüz otuz bir bildiri sunulmuştur.
Dördüncü Uluslararası Türk Dili Kurultayı
24 – 29 Eylül 2000 tarihlerinde Çeşme’de düzenlenmiştir. Kurultaya on dokuz ülkeden iki yüz on dokuz bilim adamı bildiriyle katılmıştır.
Beşinci Uluslararası Türk Dili Kurultayı
20 – 26 Eylül 2004 tarihlerinde Ankara’da yapılmıştır. Doksan dördü yurt dışından, yüz yetmiş sekizi Türkiye’den iki yüz yetmiş iki bilim adamının bildiriyle katıldığı kurultayın açılışını dönemin Cumhurbaşkanı Sayın Ahmet Necdet SEZER, TBMM Başkanı Sayın Bülent ARINÇ, Başbakan Sayın Recep Tayyip ERDOĞAN onurlandırmışlardır.
Tarihsel önemi kadar dünya Türklük bilimi (Türkoloji) araştırmaları alanındaki en ciddi ve geniş katılımlı bilimsel toplantı olması dolayısıyla Uluslararası Türk Dili Kurultayı, her dört yılda bir Türk Dil Kurumu tarafından önemine ve değerine yaraşır bir biçimde düzenlenmektedir. Dört yıl boyunca ülkemizde ve dünyanın değişik ülkelerinde Türk dili üzerine çalışan bilim insanları Türk dilinin çeşitli alanlarına ve konularına yönelik olarak bildiriler sunmakta, bu bildiriler bilim insanlarınca tartışılmaktadır.
Türk Dil Kurumu, dört yılda bir düzenlediği Uluslararası Türk Di¬li Kurultayı’nın yanı sıra 26 Ey¬lül Dil Bayramı’nı her yıl çeşitli etkin¬liklerle kutlamaktadır. Ülkemiz ve kültürümüz açısından bü¬yük önem taşıyan Türkçenin bu bay¬ramının anlamlı yıl dönümü kut¬lamaları son yıllarda devletimizin üst düzey yöneticilerinin katıldığı görkemli törenlerle Dolmabahçe Sarayı’nda gerçekleştirilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 80. yıl dönümü dolayısıyla Dil Bayramı 26 Eylül 2003 günü Dolmabahçe Sarayı’nda düzenlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 80. yılı kutlama programında yer alan bu etkinliğe dönemin Cumhurbaşkanı Sayın Ahmet Necdet SEZER, TBMM Başkanı Sayın Bülent ARINÇ, Başbakan Sayın Recep Tayyip ERDOĞAN, Millî Eğitim Bakanı Sayın Hüseyin ÇELİK, Kültür ve Turizm Bakanı Sayın Erkan MUMCU onur vermişlerdir.
Dil Bayramı’nın 75. yıl dönümü ise yine Dolmabahçe Sarayı’nda 26 Eylül 2007 günü düzenlenen törenlerle ve bilgi şöleni (sempozyum) ile kutlanmıştır. Töreni Cumhurbaşkanı Sayın Abdullah GÜL, TBMM Başkanı Sayın Köksal TOPTAN, Devlet Bakanı Sayın Prof. Dr. Mehmet AYDIN, Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul GÜNAY onurlandırmışlardır. Törende Cumhurbaşkanı Sayın GÜL’e Güncel Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu etkileşimli yoğun diskinin ilk sürümü sunulmuştur. Dil Bayramı gecesi için TRT tarafından hazırlanan özel program, Dolmabahçe Sarayı’ndan canlı olarak yayımlanmıştır.
Altıncı Uluslararası Türk Dili Kurultayı
Türk Dil Kurumu 1988 yılından itibaren uluslararası nitelik kazanan Türk Dili Kurultaylarının altıncısını 34 ülkeden katılımcısı ile 20-25 Ekim 2008 tarihleri arasında gerçekleştirdi.
VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı açılış töreni 20 Ekim Pazartesi günü Ankara Bilkent Otel ve Konferans Merkezi’nde Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Devlet Bakanı Prof. Dr. Mehmet Aydın ve çok sayıda üst düzey devlet erkânının katılımı ile gerçekleştirildi. Açış konuşmalarını ise sırasıyla Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanı Prof. Dr. Sadık Tural, Devlet Bakanı Prof. Dr. Mehmet Aydın ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan yaptı.
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan konuşmasının ardından anlamı öğrenilmek istenen herhangi bir sözün; ölçünlü dilde veya ağızlarda kullanılan sözcük, deyim, terim, özel ad olup olmadığına bakmadan tek veri tabanında arama yapma imkânı sağlayan, 617 bin söz varlığı ile Türk dilinin en geniş kapsamlı sözlüğü Büyük Türkçe Sözlük ile Türk Dil Kurumunun 1951’den bugüne her ay yayımlanan ve 682. sayısına ulaşan Türk Dili dergisi, 1953’ten beri yılda iki kez yayımlanan Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1996’da yayımına başlanan, uluslararası hakemli bir dergi olan Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi’nin bütün sayılarının yer aldığı süreli yayınlar veri tabanını ve Türkçede Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü’nü sanal ortamda kullanıma açtı.
Açış konuşmalarının ardından bugüne kadarki çalışmalarıyla Türk dili, edebiyatı, tarihi ve kültürünün dönemleri ve günümüzdeki kollarıyla bütün olarak araştırılmasına ve yurt dışında tanıtılmasına büyük katkıları olan, Türkçeden hareketle başka diller için de kullanılan teoriler geliştiren, Türk dili ve edebiyatına karşı ön yargıların kırılması için çaba sarf eden, bu alandaki araştırmaların uluslararası saygınlık kazanmasında önemli rol oynayan, yeni akademisyenler yetiştiren, iş birliğine öncülük eden, Türkçenin yurt dışında öğretilmesinde, ülkelerinde Türkoloji geleneklerinin oluşmasında emekleri geçen, çalışmalarıyla Türkiye Cumhuriyeti’nin bilim ve edebiyatta tanıtılmasını ve yüceltilmesini sağlayan Macaristan’dan Prof. Dr. Andreas Rona-Tas, İsveç’ten Prof. Dr. Lars Johanson ve Rusya Federasyonu’ndan Prof. Dr. Victor Grigorieviç Guzev’e Türkiye Cumhuriyeti Liyakat Nişanı Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından verildi.
2933 sayılı Madalya ve Nişanlar Kanunu gereğince Dışişleri Bakanlığı ile Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun görüşleri alınarak ilgili bakanın teklifi, Başbakan'ın onayı ile verilen bu nişanı Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın elinden alan bilim insanları nişana layık görülmelerinden duydukları onuru dile getirdikleri konuşmalarında yurt dışında çalışan Türkologlara verilen destek için de teşekkür ettiler.
Altıncı Uluslararası Türk Dili Kurultayı
Türk Dil Kurumu 1988 yılından itibaren uluslararası nitelik kazanan Türk Dili Kurultaylarının altıncısını 34 ülkeden katılımcısı ile 20-25 Ekim 2008 tarihleri arasında gerçekleştirdi.
VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı’nda 436 bildiri sunuldu ve bugüne kadar gerçekleşen en geniş katılımlı Kurultay oldu.
Türk Dil Kurumu 1988 yılından itibaren uluslararası nitelik kazanan Türk Dili Kurultaylarının yedincisi 24-28 Eylül 2012 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı'nda 204 bildiri sunulmuştur.
